راپۆرت له سه ر كیشوه ری ئاسیا
له‌لایه‌نmhamad
كیشوه ری ئاسیا
له رۆژهه‌ڵاته‌وه ده‌که‌وێته سه‌ر
ئۆقیانووسی مه‌نگ ( هادی ) ژماره‌یه‌کی زۆر دوورگه‌و نیوه دوورگه‌ی هه‌یه وه‌کو
( ژاپۆن- لیپین- ئه‌نده‌لوسیا - تایوان - ...هتد ) له باکوورشه‌وه ده‌که‌وێته
سه‌ر ئۆقیانووسی به‌سته‌ڵه‌کی باکوور ،له ڕۆژئاوا دا زنجیره چیاکانی ئۆراڵ له
کیشوه‌ری ئه‌وروپای جودا ده‌کاته‌وه،رۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای ناوه‌راست و ده‌ریای سوور
وه رۆژئاوای ده‌ریای عه‌ره‌بی له کیشوه‌ری ئه‌فریقای جودا ده‌کاته‌وه ،له
باشووریشه‌وه ده‌که‌وێته سه‌ر ئۆقیانووسی هیندی و له هیندستان و پاکستان ..
کیشوه‌ره‌که له باشووردا ده‌که‌وێته سه‌ر هێڵی ( 10 )پله و له‌باکوور ( 78)
پله هێله‌کانی پانی ، هه‌روه‌ها له رۆژهه‌ڵات ده‌که‌وێته نێوان هه‌ردووو هێڵی
درێژی ( 30 - 190 ) پله .هه‌ر وه‌کو لای هه‌مووان ئاشکرایه کیشوه‌ری ئاسیا له
گشت کیشوه‌ره‌کانی تر گوه‌ره‌تره له رووی قه‌باره‌وه که ( 44،8 ملێون کم2) ،هه‌ر
ئه‌م رووبه‌ره فراوانه‌شیه‌تی بۆته هۆی جۆراو جۆری باری سروشتی ...
سیفه‌ته گشتیه‌کانی کیشوه‌ری ئاسیا :
1- کیشوه‌ری ئاسیا له گشت کیشوه‌ره‌کانی تر گه‌وره تره هه‌مووشی ده‌که‌وێته به‌شی باکووری هێڵی یه‌کسانیه‌وه ، به‌ڵام دوورگه‌کانی باشوور وه‌ک ( بورلینوم – سلیبس – سۆمه‌تره ) هێڵی یه‌کسانی به ناوه‌راستیان دا تێپه‌ر ده‌کات ، ژماره‌یه‌کی زۆریش له دوورگه‌کانی وه‌کو ( جاوه- تیموور- فلۆراس ) ده‌که‌ونه باشووری هێڵی یه‌کسانه‌وه .
2- له هه‌موو لایه‌که‌وه ده‌گات به ناوچه‌کانی جیهان له رێگای ئۆقیانووس و ده‌یاکانه‌وه جگه له لای رۆژئاوای نه‌بێت که به رێگای چیاکانی ئۆراڵ به ئه‌وروپا ده‌گات که زۆربه‌ی جوگرافی ناسان به به‌ربه‌ستی سروشتی دانانێن..
3- له کیشوه‌ری ئاسیا دا جیاوازیه‌کی زۆر گه‌وره هه‌یه له چری دانیشتوان دا که چری دانیشتوانی له هه‌موو ناوچيکانی تری زه‌وی زیاتره ، به‌تایبه‌تیش له ناوچه‌کانی دۆڵی رووباره‌کان دا وه له باشووری رۆژهه‌ڵاتی و ئه‌و ناوچانه‌ی که ئاوێکی زۆرو خاکێکی به‌پیتیان هه‌یه .
4- به کیشوه‌ری ئاسیا ده‌ڵێن کیشوه‌ری پێچه‌وانه‌کان له رووی بارودۆخی سروشتی و ئاده‌می یه‌وه . به‌رزترین لوتکه چیای جیهان له‌سه‌ر زنجیره چیاکانی هیمالایه‌یه که لوتکه‌ی ( ئه‌ڤه‌رێسته ) وه ته‌خترین ناوچه‌ی کیشوه‌ره‌که‌ش وه‌ک چاڵاییه‌کانی ئوردن . له باره‌ی ئاووهه‌واشه‌وه ساردترین ناوچه‌کانی جیهان که‌وتۆته باکووری کیشوه‌ره‌که له‌گه‌ڵ ده‌رکه‌وتنی ناوچه‌یه‌کی گه‌رم و باراناوی به درێژایی چوار وه‌رزی ساڵ وه‌کو ناوچه‌کانی هێڵی یه‌کسانی، هه‌روه‌ها له رووی رووه‌کی سروشتیه‌وه له دارستانه چڕوپڕه‌کان بۆ ناوچه‌ی ووشک و بێ رووه‌ک.
5- له کیشوه‌ری ئاسیا دا جیاوازیه‌کی زۆری شارستانیه‌تی مرۆڤایه‌تی به‌دی ده‌کرێت. زیاتر له هه‌موو کیشوه‌ره‌کانی تری جیهان ئه‌مه‌ش چ له بواری کۆمه‌ڵایه‌تی و ئایینی و زمانه‌وانی بێت یان له باره‌ی سروشتی دا وه‌کو خاک یان له باره‌ی به‌رزو نزمی رووی هه‌واوه بێت. له باشووری رۆژئاوای دا نه‌ته‌وه‌کانی وه‌کو ( کورد- عه‌ره‌ب – تورک – فارس ) به‌ربڵاون له‌گه‌ڵ که‌مایه‌تیه‌کانی تری وه‌کو ( ئه‌رمه‌ن – ئه‌زه‌ری ) هه‌روه‌ها له هیندو پاکستان دا کۆمه‌ڵه مرۆڤێکی تری جیاواز له رووی روخساره‌وه وه‌کو ( به‌نجانی – سیخ – به‌نفالی - مه‌غۆلی ) له صین و رۆژهه‌ڵاتی ئاسیا دا بڵاون ،هه‌روه‌ها له رووی ئایینشه‌وه جیاوازیه‌کی به‌چاو هه‌یه وه‌کو ( ئایینی پیرۆزی ئیسلام ) که له ناوچه‌کانی باشووری رۆژهه‌ڵات و باشووری رۆژئاوای کیشوه‌ره‌که نیشته جێن ، که ( 20% ) ژماره‌ی دانیشتوانی ئاسیا پێک ده‌هێنن هه‌روه‌ها له پاکستان و ئه‌نده‌لوسیا . وه ئایینی مووسیه‌کان له باشووری رۆژهه‌ڵاتی کیشوه‌ره‌که بڵاوه، هه‌ر یه‌ک له (بۆرما – تایله‌ند – ژاپۆن – صین – کۆریای باکوورو باشوور ) هه‌روه‌ها ئایینی مسیحی له ناوچه‌کانی رۆژئاوای باشووری کیشوه‌ره‌که بڵاون .
ڕواله‌ته‌کانی به‌رزونزمی:
رووی زه‌وی کیشوه‌ری ئاسیا روڵه‌تێکی جیاواز و جۆراوجۆری لێ ده‌رده‌که‌وێت ئه‌مه‌ش ده‌گه‌رێته‌وه به فراوانی رووبه‌ره‌که‌ی له‌لایه‌ک وه مێژووی جیلۆجی کۆن له‌لایه‌کی تره‌وه، گرێ ی چیای بنچینه‌یی لێ ده‌رده‌که‌وێت ، چه‌ند زنجیره چیایه‌کی لێ جیاده‌بێته‌وه ، هه‌رچه‌نده ئه‌و گه‌روانه‌ی ده‌که‌ونه نێوان ئه‌م چیایانه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی فراوانیان له چه‌ند کیلۆمه‌ترێک تێناپه‌رێت به‌ڵام له‌گه‌ڵ شاخه‌کان دا بوونه‌ته هۆی دابرانی ده‌شته‌کانی ناوه‌وه له‌یه‌کتر ، وه به‌رزاییه‌کانی جۆراوجۆرن وه‌کو زنجیره چیایه چه‌ماوه‌ییه‌کان و کێوو پارچه تاوێری کۆن وه‌کو نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی و بانی ( دکن ) و پارچه‌کانی تر له سیبریاو باکووری ئاسیا .
1- زنجیره چیاکان :
چه‌ند زنجیره چیایه‌کی چه‌ماوه کیشوه‌ری ئاسیا له گرێی چیاکان جیاده‌که‌نه‌وه‌و بانه‌چه‌ماوه‌ییه‌کان چه‌ماوه‌ی نوێ ده‌که‌نه نێوان خۆیانه‌وه ،گرێی ئه‌رمینا له رۆژهه‌ڵاتی تورکیا وه زنجیره چیای ( بۆنتسی ) لێ جیاده‌بێته‌وه به‌ره‌و رۆژئاوا درێژ ده‌بێته‌وه به درێژایی ده‌ریای ره‌ش له باکووری تورکیا ، وه زنجیره چیاکانی ( طورۆس ) به درێژایی که‌ناره‌کانی ده‌ریای ناوه‌راست درێژ ده‌بنه‌وه له باشووری تورکیا چیاکانی عێراق و شامی لێ جیا ده‌بنه‌وه .
بانی ئه‌نادۆڵ که ده‌که‌وێته نێوان هه‌ردوو زنجیره‌که‌وه ، زنجیره‌ی چیاکانی ( یۆرزش ) لێی جیاده‌بێته‌وه به‌ره‌و رۆژهه‌ڵات ، هه‌روه‌ها چیاکانی ( هیندکۆش ) له گرێی ئه‌رمینا جیاده‌بێته‌وه .
وه زنجیره چیاکانی ( قه‌وقاز )له باکوری هاوته‌ریبێتی ، به‌ڵام زنجیره چیاکانی ( زاگرۆس- کوردستان ) له رۆژئاواو له باشوور دادرێژده‌بنه‌وه و بانی ئێران ده‌که‌وێته نێوانیان وه ئه‌م زنجیره چیایانه به گشتی له باکووری رۆژئاوای و باشووری دا به‌یه‌ک ده‌گه‌ن.
گرێی ( بامیر ) زۆر جار پێی ده‌گوترێت ( صقف العالم ) که به‌رزاییه‌که‌ی ( 12000 پێیه ) له رۆژهه‌ڵاتی گرێکه ( 14 ) زنجیره چیای سه‌ره‌کی لێ جیاده‌بێته‌وه وه‌کو ( هیمالایه - کراکۆرم- کۆنلی - تاین - ...هتد ) له باکووره‌وه درێژ ده‌بێته‌وه وه‌سنوری ده‌ره‌وه‌ی بانی ( تبت) ی به‌ناوبانگ پێک ده‌هێنێت.
له رۆژهه‌ڵاتی بانی ( تبت ) گرێی چیای سێیه‌م ده‌رده‌که‌وێت له‌و شوێنه‌وه که چیاکانی ( هیمالایه و کۆنلن ) لێ نزیک ده‌بێته‌وه، وه چه‌ند به‌شێک له چیاکانی ( هیمالایه ) به‌ره‌و باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئاسیا درێژ ده‌بێته‌وه له دوورگه‌کانی هیندی رۆژهه‌ڵات دا ده‌بینرێت وه به‌شێکی تری به‌ره‌و رۆژهه‌ڵات درێژ ده‌بنه‌وه و به‌شێکی تری له باشووری صین ده‌بینرێت ، وه به‌ره‌و باکووری رۆژهه‌ڵات درێژ ده‌بنه‌وه.
میوزیك
